Sëmundjet dhe dëmtuesit e forzicisë

Megjithëse forzicia është e njohur gjerësisht si një shkurre e fortë dhe me pak probleme, ajo nuk është plotësisht imune ndaj sulmit të sëmundjeve dhe dëmtuesve. Një kopshtar i vëmendshëm duhet të jetë në gjendje të identifikojë shenjat e hershme të problemeve për të ndërhyrë në kohë dhe për të mbrojtur shëndetin e bimës. Shumica e problemeve që prekin forzicinë janë të lidhura me kushtet e papërshtatshme të rritjes, siç janë drenazhimi i dobët, qarkullimi i pamjaftueshëm i ajrit ose stresi nga thatësira. Duke siguruar kushte optimale dhe duke kryer inspektime të rregullta, mund të parandalosh shumicën e këtyre problemeve para se ato të bëhen serioze. Ky artikull do të trajtojë sëmundjet dhe dëmtuesit më të zakonshëm të forzicisë dhe do të ofrojë strategji efektive për menaxhimin dhe parandalimin e tyre.

Një nga grupet kryesore të problemeve janë sëmundjet kërpudhore. Këto shpesh favorizohen nga lagështia e lartë dhe moti i freskët e i lagësht i pranverës. Njolla e gjetheve dhe myku pluhuror janë dy shembuj të zakonshëm. Këto sëmundje rrallëherë e kërcënojnë jetën e bimës, por mund të zvogëlojnë vlerën e saj estetike duke shkaktuar njolla dhe shtresa të shëmtuara në gjethe. Parandalimi, përmes praktikave të mira kulturore si krasitja për të përmirësuar qarkullimin e ajrit dhe ujitja në bazën e bimës, është shpesh mbrojtja më e mirë.

Problemet bakteriale, edhe pse më të rralla, mund të jenë më serioze. Një shembull është tumori i degëve (crown gall) ose fshikëzat në degë, të cilat shkaktohen nga baktere që hyjnë në bimë përmes plagëve. Këto sëmundje shkaktojnë formimin e gungave ose fryrjeve në degë ose pranë bazës së bimës, të cilat mund të pengojnë transportin e ujit dhe lëndëve ushqyese. Menaxhimi i këtyre problemeve zakonisht përfshin heqjen dhe shkatërrimin e pjesëve të infektuara të bimës.

Për sa i përket dëmtuesve, forzicia nuk ka shumë armiq natyrorë. Megjithatë, insektet thithëse si afidet mund të shfaqen herë pas here, veçanërisht në majat e rritjeve të reja dhe delikate. Edhe pse një infestin i vogël nuk është shkak për shqetësim, popullatat e mëdha mund të shkaktojnë deformime të gjetheve dhe të prodhojnë një substancë ngjitëse që tërheq mykun e zi. Për fat të mirë, këta dëmtues janë relativisht të lehtë për t’u kontrolluar me metoda mekanike ose me produkte me impakt të ulët mjedisor. Vëzhgimi i rregullt është çelësi për të kapur çdo problem në fazat e tij të hershme.

Sëmundjet kërpudhore më të zakonshme

Sëmundjet kërpudhore janë ndër problemet më të shpeshta që mund të prekin forzicinë, megjithëse zakonisht nuk janë fatale. Njolla e gjetheve, e shkaktuar nga kërpudha të ndryshme, është një shembull tipik. Ajo shfaqet si pika ose njolla të vogla, zakonisht kafe ose të zeza, në sipërfaqen e gjetheve. Ndërsa infeksioni përparon, këto njolla mund të zmadhohen dhe të bashkohen, dhe qendra e tyre mund të bëhet gri ose e bardhë. Në raste të rënda, kjo mund të çojë në zverdhje dhe rënie të parakohshme të gjetheve, duke dobësuar bimën.

Myku pluhuror është një tjetër sëmundje e zakonshme kërpudhore që mund të identifikohet lehtësisht. Ai shfaqet si një shtresë e bardhë ose gri, pluhur-si, në sipërfaqen e gjetheve, lastarëve të rinj dhe ndonjëherë edhe luleve. Edhe pse duket alarmante, myku pluhuror rrallëherë shkakton dëme serioze në forzici dhe është më shumë një problem estetik. Ai lulëzon në kushte me lagështi të lartë gjatë natës dhe ditë të thata e të ngrohta, si dhe në zona me hije dhe qarkullim të dobët të ajrit.

Parandalimi është strategjia më efektive kundër këtyre sëmundjeve. Sigurohu që forzicia të jetë mbjellë në një vend me diell të plotë dhe hapësirë të mjaftueshme përreth për të lejuar qarkullimin e mirë të ajrit. Krasitja e rregullt për të rralluar qendrën e shkurres është gjithashtu thelbësore. Ujit bimën në mëngjes dhe drejto ujin në bazën e saj për të mbajtur gjethet sa më të thata. Nëse infeksioni ndodh, hiq dhe shkatërro gjethet e prekura për të reduktuar përhapjen e sporeve. Fungicidet zakonisht nuk janë të nevojshme, por në raste të rënda, mund të përdoren produkte me bazë bakri ose squfuri.

Kalbëzimi i rrënjëve është një problem shumë më serioz i shkaktuar nga kërpudhat që jetojnë në tokë, si Phytophthora. Ky problem lind pothuajse gjithmonë në toka të rënda, me drenazhim të dobët ose si rezultat i ujitjes së tepërt. Rrënjët e prekura bëhen të errëta, të buta dhe qullëta, duke humbur aftësinë për të thithur ujë dhe lëndë ushqyese. Mbi tokë, bima shfaq shenja të vyshkjes, zverdhjes dhe rritjes së ngecur, edhe pse toka mund të jetë e lagësht. Parandalimi, duke siguruar një drenazhim të shkëlqyer që në momentin e mbjelljes, është mënyra e vetme efektive për të shmangur këtë sëmundje shkatërruese.

Problemet bakteriale dhe virale

Ndërsa sëmundjet kërpudhore janë më të zakonshme, problemet bakteriale mund të jenë më të vështira për t’u menaxhuar. Një problem i tillë është formimi i gungave ose “fshikëzave” (galls) në degë dhe kërcell. Këto shkaktohen nga bakteri Pseudomonas savastanoi. Bakteri hyn në bimë përmes plagëve të shkaktuara nga krasitja, dëmtimet mekanike, insektet ose ngricat. Pasi hyn brenda, ai stimulon një rritje të paorganizuar të qelizave, duke krijuar fryrje të ashpra dhe drunore. Këto gunga jo vetëm që janë të shëmtuara, por gjithashtu mund të pengojnë rrjedhën e ujit dhe lëndëve ushqyese, duke bërë që pjesa e degës sipër gungës të thahet dhe të vdesë.

Menaxhimi i këtij problemi bakterial kërkon ndërhyrje mekanike. Nuk ka trajtime kimike efektive kundër tij. Mënyra më e mirë e veprimit është të presësh dhe të heqësh të gjitha degët e infektuara. Bëje prerjen të paktën 15-20 centimetra poshtë gungës, në një pjesë të shëndetshme të degës. Është absolutisht thelbësore të dezinfektosh mjetet e krasitjes (gërshërët, sharrën) midis çdo prerjeje, duke përdorur alkool ose një solucion zbardhuesi me ujë (1 pjesë zbardhues, 9 pjesë ujë). Kjo parandalon përhapjen e baktereve në pjesë të tjera të bimës ose në bimë të tjera.

Tumori i rrënjëve (crown gall), i shkaktuar nga bakteri Agrobacterium tumefaciens, është një tjetër problem serioz. Ai shkakton formimin e tumoreve të mëdha, të ngjashme me lulelakrën, zakonisht në bazën e bimës, afër nivelit të tokës, ose në rrënjët kryesore. Këto tumore pengojnë rëndë rritjen e bimës dhe mund ta vrasin atë me kalimin e kohës. Ky bakter gjendet në tokë dhe mund të mbijetojë për vite. Shmang dëmtimin e bazës së bimës gjatë punimeve në kopsht dhe bli bimë vetëm nga fidanishte të besueshme. Një bimë e infektuar rëndë duhet të hiqet dhe të shkatërrohet, dhe nuk duhet të mbjellësh një tjetër bimë të ndjeshme në atë vend për disa vite.

Sëmundjet virale janë shumë të rralla te forzicia, por ato mund të ndodhin. Viruset zakonisht shkaktojnë simptoma si model mozaiku ose njolla unazore në gjethe, rritje të shtrembëruar dhe ngecje të përgjithshme të bimës. Viruset zakonisht transmetohen nga insektet thithëse, si afidet, ose përmes mjeteve të krasitjes të kontaminuara. Nuk ka kurë për sëmundjet virale të bimëve. Nëse dyshon se forzicia jote është e infektuar me një virus, hapi më i mirë është ta heqësh dhe ta shkatërrosh bimën për të parandaluar përhapjen te bimët e tjera në kopshtin tënd.

Dëmtuesit kryesorë dhe metodat e kontrollit

Forzicia është mjaft rezistente ndaj dëmtuesve, por disa insekte mund të shkaktojnë probleme herë pas here. Afidet janë ndoshta dëmtuesit më të zakonshëm. Këto insekte të vogla, me trup të butë, zakonisht në ngjyrë të gjelbër ose të zezë, grumbullohen në tufë në lastarët e rinj dhe në anën e poshtme të gjetheve. Ato ushqehen duke thithur lëngun e bimës, gjë që mund të shkaktojë dredhje ose deformim të gjetheve dhe të ngadalësojë rritjen. Përveç kësaj, ato nxjerrin një substancë të ëmbël dhe ngjitëse të quajtur “vesa e mjaltit”, e cila mund të çojë në zhvillimin e mykut të zi, një kërpudhë e errët që rritet mbi këtë substancë.

Kontrolli i afideve është zakonisht i lehtë. Për infeksione të vogla, një spërkatje e fortë me ujë nga zorra e kopshtit shpesh është e mjaftueshme për t’i hequr ato nga bima. Për popullata më të mëdha, mund të përdorësh sapunë insekticidë ose vaj neem. Këto janë produkte me rrezik të ulët që veprojnë duke i mbytur insektet dhe duhet të aplikohen direkt mbi to për të qenë efektive. Insektet e dobishme, si larvat e mollëkuqeve dhe të krizopave, janë grabitqarë natyrorë të afideve, kështu që inkurajimi i pranisë së tyre në kopsht mund të ndihmojë në mbajtjen e popullatave të afideve nën kontroll.

Marimangat merimangë (spider mites) janë një tjetër dëmtues i mundshëm, veçanërisht gjatë motit të nxehtë dhe të thatë. Këto araknide të vogla janë të vështira për t’u parë me sy të lirë, por dëmi që shkaktojnë është i dukshëm. Ato shpojnë qelizat e gjetheve për të thithur përmbajtjen e tyre, duke lënë pas pika të vogla të verdha ose të bardha në gjethe. Një infestin i rëndë mund t’i bëjë gjethet të duken të zverdhura ose ngjyrë bronzi dhe mund të shihni edhe rrjeta të holla mëndafshi. Rritja e lagështisë duke spërkatur bimën me ujë mund të ndihmojë në parandalimin e tyre. Vaji hortikulturor ose sapunët insekticidë janë gjithashtu efektivë për kontrollin e tyre.

Në disa zona, disa lloje vemjetësh mund të ushqehen me gjethet e forzicisë, duke lënë pas vrima ose duke i ngrënë plotësisht ato. Zakonisht, dëmi është i vogël dhe nuk kërkon ndërhyrje. Nëse vëren një numër të madh vemjetësh, mund t’i heqësh me dorë ose të përdorësh një insekticid me bazë Bacillus thuringiensis (Bt), i cili është specifik për vemjet dhe i sigurt për insektet e tjera. Insektet shkallë (scale insects) gjithashtu mund të shfaqen, duke u ngjitur në degë dhe duke u dukur si gunga të vogla. Ato mund të kontrollohen me vaj hortikulturor të aplikuar gjatë periudhës së fjetjes.

Strategjitë parandaluese dhe praktikat kulturore

Mbrojtja më e mirë kundër sëmundjeve dhe dëmtuesve është parandalimi. Një bimë e shëndetshme dhe e fuqishme, e rritur në kushtet e duhura, është natyrshëm më rezistente ndaj problemeve. Gjithçka fillon me zgjedhjen e vendit të duhur. Mbille forzicinë në një vend me diell të plotë dhe me tokë me drenazhim të shkëlqyer. Një bimë e stresuar nga mungesa e diellit ose nga toka e lagur vazhdimisht është shumë më e prekshme nga sëmundjet.

Praktikat e mira të krasitjes luajnë një rol jetik në parandalim. Krasitja vjetore pas lulëzimit për të hequr degët e vjetra dhe për të rralluar qendrën e shkurres përmirëson ndjeshëm qarkullimin e ajrit. Kjo ndihmon që gjethet të thahen më shpejt pas shiut ose vesës, duke krijuar një mjedis më pak të favorshëm për zhvillimin e kërpudhave. Gjithashtu, hiq menjëherë çdo degë të sëmurë, të dëmtuar ose të vdekur sapo ta vëresh, pavarësisht nga koha e vitit.

Higjiena e kopshtit është një tjetër faktor i rëndësishëm. Në vjeshtë, pastro dhe hiq të gjitha gjethet dhe mbeturinat bimore të rëna rreth bazës së forzicisë. Shumë spore kërpudhash dhe vezë insektesh dimërojnë në këto mbeturina, kështu që heqja e tyre redukton sasinë e patogjenëve dhe dëmtuesve që do të përballen me bimën në pranverën e ardhshme. Mos i hidh materialet e infektuara në grumbullin e kompostos, pasi kjo mund ta përhapë problemin.

Ujitja dhe plehërimi i duhur kontribuojnë gjithashtu në shëndetin e bimës. Shmang ujitjen e tepërt, e cila është shkaku kryesor i kalbëzimit të rrënjëve. Ujit thellësisht, por rrallë, dhe gjithmonë në bazën e bimës. Po kështu, shmang plehërimin e tepërt, i cili mund të çojë në një rritje të butë dhe të harlisur që është më tërheqëse për insektet thithëse si afidet. Një bimë e ekuilibruar mirë është një bimë më e fortë.

Identifikimi i problemeve abiotike (jo-infektive)

Jo të gjitha problemet që shfaq forzicia shkaktohen nga sëmundje ose dëmtues. Shpesh, simptomat janë rezultat i faktorëve stresues mjedisorë, të njohur si probleme abiotike. Një nga ankesat më të zakonshme është mungesa e lulëzimit. Kjo mund të shkaktohet nga disa faktorë. Krasitja në kohën e gabuar (në vjeshtë ose dimër) është shkaku më i shpeshtë, pasi kjo heq sythat e luleve që janë formuar në degët e vitit të kaluar. Faktorë të tjerë përfshijnë mungesën e diellit të mjaftueshëm, plehërimin e tepërt me azot, ose dëmtimin e sythave të luleve nga ngricat e vona të pranverës.

Dëmtimi nga dimri është një tjetër problem abiotik i zakonshëm, veçanërisht në klimat më të ftohta. Erërat e forta dhe të thata të dimrit mund të thajnë degët dhe sythat, duke bërë që ato të vdesin. Kjo shpesh rezulton në një situatë ku pjesa e poshtme e shkurres, e mbrojtur nga bora, lulëzon bukur, ndërsa pjesa e sipërme e ekspozuar mbetet e zhveshur. Zgjedhja e varieteteve më rezistente ndaj të ftohtit dhe mbjellja në një vend të mbrojtur nga erërat e ashpra të dimrit mund të ndihmojë në zbutjen e këtij problemi.

Stresi nga thatësira mund të shkaktojë vyshkje, zverdhje dhe rënie të parakohshme të gjetheve. Edhe pse forzicia e pjekur është tolerante ndaj thatësirës, periudhat e zgjatura pa ujë, veçanërisht në toka ranore, mund ta dëmtojnë atë. Në anën tjetër të spektrit, siç u përmend më parë, drenazhimi i dobët çon në rrënjë të mbytura nga uji, duke shkaktuar simptoma të ngjashme me ato të thatësirës, si vyshkja dhe zverdhja. Është e rëndësishme të diagnostikosh saktë shkakun para se të ndërmarrësh veprime.

Mungesat e lëndëve ushqyese gjithashtu mund të shkaktojnë probleme. Kloroza, ose zverdhja e gjetheve, shpesh me damarë që mbeten të gjelbër, mund të jetë një shenjë e mungesës së hekurit, zakonisht në toka me pH të lartë (alkaline). Një zverdhje e përgjithshme, veçanërisht në gjethet më të vjetra, mund të tregojë mungesë azoti. Një test i tokës është mënyra më e mirë për të konfirmuar çdo mungesë dhe për të përcaktuar trajtimin e duhur, siç është aplikimi i plehrave të përshtatshëm ose korrigjimi i pH-së së tokës.

_{📷  Flickr / Szerző: Maja Dumat / Licence: CC BY 2.0}